مستندنگاری
لیلا زمانی سورشجانی، دکتر ایمان زکریایی کرمانی
صنایع‌دستی جلوه‌هایی از فرهنگ درخشان گذشته‌ی ایرانیان است که بی‌تردید فصلی بااهمیت از تاریخ هنر سرزمین ما را تشکیل می‌دهد و همواره مطالعه درباره صنایع‌دستی ایران همواره بخشی از دل‌مشغولی پژوهشگران و دانشجویان بوده است. هنر صناعی نمدمالی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای اقوام ساکن نجد ایران است، کشف نمدهای پازیریک و سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید از قدیمی‌ترین مستندات نمد است. نمد و نمدمالي در چهارمحال و بختياري که به لحاظ بهره‌مندي از بسترها وزندگی متكي به دام‌پروری و نيز کوچ‌های طولاني، اقليم سرد و كوهستاني قدمت طولاني دارد. از دیرباز براي مردمي كه پيشه آنان دامداري و دام‌پروری است، دارای ارزش است. نمد را به لحاظ سهولت در فراهم آوردن ابزار و مواد موردنیاز، از قديمي‌ترين دست‌ساخته‌هاي بشري قلمداد می‌کنند كه با آن دو نياز عمده تأمين زيرانداز و پوشش رفع می‌شود.
طرح‌ها، نقوش و رنگهای موجود در نمد استان چهارمحال و بختیاری بیشتر عناصر صوری هستند که بار معنایی و مفهومی در درون خود مستتر دارند. کتاب حاضر با تأکید بر طرح و رنگ و نقوش نمد که دارای وجوه زیبائی‌شناختی، ازجمله هماهنگی، تناسب، تقارن و منتزع از طبیعت و ریشه در زندگی مردم و آیین‌های کهن و سنت‌ها و باورها دارند که در طی قرون متمادی از یک نسل به نسل بعد منتقل‌شده‌اند و این نقوش دارای ارزش معنوی هستند برخی از نقوش به‌صورت ثابت و پایدار و مشترک با سایر هنرها پدید آمدهاند.
با توجه به آنچه گفته شد، دغدغه اصلی این کتاب ویژگی خاص نمد استان چهارمحال و بختیاری ازلحاظ طرح، نقش و رنگ است. در این کتاب سعی بر آن است که با تکیه‌بر روش مستندنگاری ابتدا معرفی عناصر و نقوش صورت پذیرد و درنهایت بر اساس کنکاش و بررسی‌های به‌دست‌آمده طرح و رنگهای موجود نمد استان را طبقه‌بندی کرد. ازاین‌رو در این کتاب پیش از ورود به مباحث مربوط به نمد مطالعه‌ی روش مستندنگاری در دستور کار قرارگرفته است و سپس در پی آن است بر اساس این روش تصاویر نمدهای تولیدشده و ابزارها و روش تولید نمد در شهرهای بروجن و شهرکرد با روش میدانی جمع‌آوری شوند سپس با استفاده اطلاعات کتابخانه‌ای، داده‌های جمع‌آوری‌شده، توصیف و تشریح شوند. از این طریق نمدهای شاخص استان چهارمحال و بختیاری ازنظر طرح، نقش و رنگ طبقه‌بندی شوند. بر این اساس این کتاب در 4 فصل تنظیم‌شده است:
فصل اول این پژوهش شامل مستندنگاری آثار سنتی است که بعد از پیشگفتار بدان پرداخته می‌شود. در این فصل ابتدا در بخش روش‌شناسی، روش پژوهش مستندنگاری به‌صورت علمی و با توجه به آرا و نظرات صاحب‌نظران این رشته توصیف و تشریح می‌شود و برای رسیدن به اصول هماهنگ روش مستندنگاری با پدیده‌های فرهنگی و هنری، به‌خصوص آثار سنتی گام‌های مشخصی را می‌توان تعریف کرد که این گام‌ها در بخش جداگانه‌ای شرح داده خواهند شد.
فصل دوم این کتاب، شامل به آشنایی زمینه‌های جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی و اجتماعی استان چهارمحال و بختیاری و نمد اختصاص دارد، همچنین با توجه به اهمیت کلاه نمدی در پیشینه و زمینه‌های تاریخی بخشی مجزا برای آن در نظر گرفته‌شده است که شامل جداولی در تقسیم‌بندی کلاه نمدی با توجه به دوره‌های تاریخی مشخص است.
فصل سوم کتاب حاضر به‌طور خاص هنر نمدمالی و شاخصه‌ها و گونه‌های بارز نمد استان چهارمحال و بختیاری را با تکیه‌بر روش پژوهش مستندنگاری بررسی می‌کند. در این فصل مستندنگاری نمد استان چهارمحال و بختیاری (شهرستان شهرکرد و بروجن)، ازلحاظ فن‌شناسی، رنگ، نقش، طرح و کاربرد توصیف و تحلیل می‌شود و همچنین نمد مناطق مذکور ازنظر رنگ، نقش، طرح طبقه‌بندی می‌شوند.
فصل چهارم به نتایجی که از این تحقیق به‌دست‌آمده اختصاص دارد.
یکی از موارد مهمی که در تألیف کتب هنری مورد پرسش قرار می‌گیرد اهمیت و ضرورت انجام این پژوهش‌ها است. ضرورت انجام پژوهش هنر به نیاز جامعه برمی‌گردد. جامعه نیازمند پژوهش‌های جدی در حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر می‌باشد. نقش پژوهشگران در توسعه و گسترش فرهنگ و هنر بسیار حائز اهمیت است، همچنین باید با تلاش و کوشش بیشتر نسبت به جمع‌آوری، ثبت و ضبط گنجینه‌های فرهنگی و هنری اقدامی عاجل صورت گیرد. پژوهش مستندنگاری یک روش‌شناسی کارآمد برای مستندنگاری از این گنجینه‌ها را ارائه می‌دهد. لزوم مستندنگاری هنرهای در حال زوال، مانند نمدمالی استان چهارمحال و بختیاری به‌خوبی نمایان است. بدون شک هنر صناعی نمدمالی یکی از قدیمی‌ترین میراث صنایع‌دستی ایران است؛ لیکن کمتر موردتوجه تحقیقات دانشگاهی قرارگرفته و شایسته است، در بدو امر از زاویه دید (طرح، نقش و رنگ) به آن توجه شود. این هنر و نقوش مورداستفاده در آن از اصالت و قدمت برخوردار هستند، وجود چنین پژوهش‌هایی ضروری به نظر می‌رسد و امید است تلاشی در جهت جلوگیری از فراموشی این هنر کهن باشد.
تنوع فرهنگی، قومی و جغرافیایی كشور، کاربردهایی بارنگ‌ها و نقش‌های متفاوت را به وجود آورده كه حاصل دسترنج زنان و مردان هنرمند این مرزوبوم هستند. این تنوع خود را در نقوش به‌کاررفته در هنرهای متعلق به آن منطقه به‌خوبی نشان می‌دهد. به دلیل بافت منطقه نقش‌ها و رنگهای قدیمی استفاده‌شده در ��ین استان بالطبع، برگرفته از طبیعت و فرهنگ منطقه هستند، نقوش نوین مربوط به چند دهه پیش، با توجه به تحولات اجتماع و حرکت جامعه به سمت مدرنیته، نقوش مدرن و نوین متفاوت از نقوش کهن پدید آمدهاند و هنرمند نمدمال برای احیا این هنر در حال زوال به نقوش مدرن و رنگهای جدید و صنعتی روی آورده است. بسیاری از نقوش کهن منسوخ‌شده‌اند و ردپای کمتری از آن‌ها می‌توان یافت، با توجه به این امر، لزوم مستندنگاری این هنر سنتی کهن به جهت جلوگیری از زوال آن را مشخص می‌نماید.
نگاه کامل و جامع به همراه مدیریت در کنار برنامه‌ریزی‌های دقیق، باعث رونق صنایع‌دستی می‌شود و می‌تواند به یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ارزآور برای اقتصاد ایران مبدل شود. صنایع‌دستی با توجه به ویژگی‌ها و شاخصه‌هاي آن مي‌تواند به‌عنوان يك پيام‌رسان جدي از فرهنگ و تمدن ايراني و اسلامي كشورمان در سطح جهاني نقش ايفاء نمايد سه عنصر هنر، فرهنگ و صنعت در ذات صنایع‌دستی نهفته است.
بحران‌های اخیر جهانی ناشی از رشد صنعت و تمدن مدرن و تغییر در ساختار اقتصادی ازیک‌طرف و از سوی دیگر تغییر تفكرات جدید جهانی شده باعث می‌شود حفظ و صیانت، احیاء و اشاعه هنرهای سنتی در وهله اول و سپس استقلال اقتصادی ضرورت یابد. در این میان هنر نمد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است كه علاوه بر جنبه‌های هنری و عام‌پسند با حفظ اصالت‌ها و هویت ملی و فرهنگی، وجود ارزش‌افزوده بالا، ایجاد اشتغال و ارتزاق در مناطق مختلف شهری، روستایی و عشایری دستاوردهای بسیاری را در پی دارد شرایطی كه امروزه درزمینه‌‌ی نمد وجود دارد، مستندنگاری این هنر را ضروری می‌نماید. اتخاذ سیاست‌های اجرایی جدید و در نظر گرفتن نقش و کارکردهای صنایع‌دستی حاکی از اهميت نقش هنر و صنایع‌دستی، برای رسیدن به توسعه و سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع‌دستی کشور است.
با توجه به موارد ذکرشده لزوم معرفی یک روش با گام‌های مشخص برای مستندنگاری آثار حوزۀ هنر به‌خصوص صنایع‌دستی یک ضرورت محسوب می‌شود.
معمولاً هر پژوهش بر اساس چند پرسش یا فرضیه شکل می‌گیرد و پژوهشگر در تلاش است بر پایه آن‌ها پاسخ‌هایی برای خودش و مخاطبان ارائه نماید. ایده اولیه‌ی تحقیق درباره هنر نمدمالی از سال‌های قبل و بازدید از کارگاه‌های نمدمالی و مشاهده مشقت و سختی تولید نمد و اهمیت و ضرورت این هنر، در فرهنگ این استان و نزد مردمانش با پرسش‌هایی در مورد این هنر، محور پدید آمدن این کتاب شدند. پرسش اصلی این کتاب مربوط به بهره‌گیری از روش مستندنگاری به توصیف و تشریح آثار سنتی و به‌خصوص نمدهای استان چهارمحال و بختیاری و پرسش‌های مربوط به طرح‌ها، نقش و رنگهای مورداستفاده در هنر نمدمالی استان چهارمحال و بختیاری و ارتباط بين رنگ و نقش در نمدهاي این استان است تا با عنایت به پرسش‌های طبقه‌بندی‌شده بتوان پاسخ‌های عینی و منسجم به مخاطب ارائه داد.
کتاب مستندنگاری نمد استان چهارمحال و بختیاری به روش تحقیق کیفی سامان‌یافته است. روش پژوهش ازنظر هدف، بنیادین به شمار می‌رود و از منظر روش‌شناسی، به روش مستندنگاری، داده‌های جمع‌آوری‌شده، توصیف و تشریح خواهند شد. در حقیقت روند پژوهش مستندنگاری شامل جمع‌آوری داده‌ها و ارزیابی آن‌ها ازنظر اصالت، اعتبار، نمایندگی و معنا است.
گردآوری داده‌ها در این کتاب به روش‌هاي ميداني و کتابخانه‌ای انجام‌شده. فرآیند تحقیق در این کتاب ازاین‌قرار است که ابتدا به روش میدانی داده‌های تصویری با ابزار دوربین عکاسی گردآوری خواهند شد و همچنین اطلاعات میدانی از طریق مصاحبه با افراد کارشناس در شهرهای شهرکرد و بروجن و همچنین مشاهده، مصاحبه و تصویربرداری از هنر نمدمالی اطلاعاتی در مورد روش تولید، ابزارها، طرح‌ها، نقوش و رنگ‌ها در نمدهای موجود در میدان پژوهش کسب شد.
در مرحله مطالعۀ كتابخانه‌اي، انواع کتب، مجلات و مقالات علمی، همچنین طرح‌های پژوهشی در کتابخانۀ دانشگاه هنر اصفهان و سایر مراکز مرتبط با موضوع‌های مرتبط با هنر نمدمالی و برای دستیابی در مورد پیشینه و منابع تاریخی نمد استان چهارمحال و بختیاری موردبررسی قرارگرفته‌اند.
کتاب مستندنگاری نمد استان چهارمحال و بختیاری می‌تواند، در حفظ و احیای این هنر مفید واقع شود، در این راستا تولیدکنندگان معاصر می‌توانند، از نقوش اصیل این منطقه در آثار خود استفاده کنند.