روش های تحقيق مورد استفاده در پايان نامه

چكيده : در اين بررسي روش هاي تحقيق به چهار گروه تاريخي، توصيفي پيمايشي، تجربي ، و مروري تقسيم شدند. فراواني هر يك از روش هاي تحقيق با توجه به متغير هاي تحقيق ( جنسيت ، مقطع تحصيلي ، استنادها ، بازه زماني ، و رشته تحصيلي ) محاسبه گرديد . نتايج تحقيق نشان داد كه عامل جنسيت در انتخاب روش تحقيق پايان نامه ها بي اثر بوده . مقطع تحصيلي (جز در دانشكده پرستاري و مامايي ) عامل مؤثر در انتخاب روش تحقيق در ديگر دانشكده ها مي باشد . همچنين انواع استناد ( كتاب ، مجله ، منابع پيوسته و ديگر منابع غيرچاپي ) به عنوان عامل مؤثر ديگر در گرايش روش هاي تحقيق به سمت خاص ، شناسايي شدند . عامل زمان نيز ( جز در دانشكده بهداشت و تغذيه ) در ديگر دانشكده ها ، در انتخاب روش تحقيق ، مؤ ثر بود . و بالاخره رشته هاي تحصيلي مورد بررسي نيز با توجه به ماهيت تحقيقاتي متفاوت آنها ، بر گرايش روش هاي تحقيق به سمت و سوي مختلف ، اثرگذار بودند .

این مقاله را می توانید به صورت PDF از بخش" فایل ها برای دانلود" در پایین این صفحه دریافت نمایید (روش های تحقیق در پایان نامه)

1. مقدمه

پايه و اساس توليد علم ، تحقيق است . از طرفي تحقيق بستر اصلي براي درك عميق و دقيق از حقايق ، تفكر ، و انديشه مي باشد . در اين ميان انتخاب روش صحيح و متناسب با اهداف پژوهش و به كار بردن ابزار هم سو با آن ، در اثر بخشي و صحت نتايج هر پژوهش داراي اهميت مي باشد . بر اساس آمار منتشر شده از سوي انجمن پزشكي انگلستان بيش از يك سوم مقالات پژوهشي ارسا ل شده به مجموعه (مجله پزشکی بریتانیا) در مراحل اولیه داوري به علت عدم انطباق با روش تحقيق مناسب و متناسب با اهداف پژوهش ، رد مي شوند . از سوي ديگر ، 98 درصد مقالات پذيرفته شده نيز به اصلاحاتي در روش شناسي نیاز دارند ( سوری 1384 ، 8 ) . علاوه بر اين ، ماهيت تحقيق و روش هاي آن در رشته هاي مختلف علوم ، داراي تفاوت هايي است ؛ به عبارت ديگر ، تدوين و وجود راه هاي مختلف در پژوهش زاييده نياز تحقيقاتي متفاوت شعب مختلف علوم مي باشد .

به طور كلي روش هاي تحقيق را به سه گروه عمده يعني تحقيق تاريخي، تحقيق پيمايشي و تحقيق آزمايشي تقسيم مي كنند ( دياني 1384 ، 13 ) . از این رومی توان بیان داشت كه علوم پزشكي با توجه به گستردگي و رشد روز افزون آن ، جزء معدود علومي است كه روش هاي سه گانه تحقيق ، با بسامد بالا در آن مورد استفاده قرار مي گيرند . از اين رو عنايت به روش هاي پژوهش به كار رفته در تحقيقات پزشكي و توجه به عوامل مؤثر بر آن ها مانند استنادها ، رشته ، و ...  مي تواند قضاوت در مورد اثر بخشي تحقيقات را آسان تر نمايد .

2. بيان مسئله

توسعه علمي ، اقتصادي و فرهنگي به ميزان زيادي به تحقيق بستگي دارد . بر اين اساس است كه درصد قابل توجهي از سرمايه هاي ملي صرف حمايت از برنامه هاي تحقيقي مي شود . از اين رو شناسايي روشهاي پژوهش متداول ، دلايل اقبال محققين به روش هاي پژوهش خاص ، و عوامل مؤثر در انتخاب آن ها مي تواند در ترسيم مسير تحقيقاتي هر رشته نقش عمده اي داشته باشد . نكته ديگري كه (( گاریسون )) بدان اشاره مي كند ، انجام تحقيقات غير پژوهشي در قالب گزارش  مي باشد كه به غلط به عنوان پژوهش و حتي پايان نامه ارائه مي شوند( Garrison 1980 ) . اين مورد در علوم پزشكي و در پايان نامه هاي مراكز دانشگاهي ايران نيز به وفور ديده مي شود . ترجمه بخشي از يك كتاب يا ارائه گزارش هايي از تحقيقات صورت گرفته ، نمونه هايي از ا ين موارد مي باشند . البته مورد اخير ( گزارش تحقيقات صورت گرفته ) را بايد غير از رو ش پژوهش كتاب شناختي دانست كه از نظر (( لینچ )) ، پژوهش در جهت تنظيم مجدد نظرات ديگران است ( Lynch 1987 , 32 ) . بی شک نپرداختن به اين مسائل مي تواند اصالت تحقيقات و روش هاي به كار رفته در آنها و نهايتاً نتايج حاصل را به بيراهه بكشاند . از اين رو بررسي وضعيت ساختاري و در حقيقت چهار چوب تحقيق كه همانا روش پژوهش انتخاب شده مي باشد ، مي تواند در انجام تحقيق علمي صحيح و برگرفته از اصول علمي ، كمك شايان توجهي بكند . هدف اصلي پژوهش حاضر تعيين وضعيت انتخاب روش تحقيق در پايان نامه هاي دوره هاي تكميلي دانشگاه علوم پزشكي تبريز در بازه زماني 1375 تا 1384 ، بر اساس روشهاي متداول پژوهش در علوم مختلف و عوامل مؤثر در انتخاب آنها مي باشد . اهداف فرعي اين پژوهش عبارتند از : تعيين وجود يا عدم تفاوت در روش هاي تحقيق بر حسب جنسيت ، نوع استناد ( شكل و فرمت ) ، رشته تحصيلي ، بازه زماني 1375 تا 1379 و 1380 تا 1384 ، و مقطع تحصيلي .

فرضيه هاي اين تحقيق نيز به قرار زيرند :

1. در انتخاب روش تحقيق برحسب جنسيت ، بين محققين تفاوت معناداري وجود دارد .
2. در انتخاب روش تحقيق با توجه به مقطع تحصيلي ، تفاوت معناداري بين  گروه ها مشاهده مي شود
3. بين روشهاي تحقيق انتخاب شده با توجه به رشته تحصيلي ، تفاوت معناداري وجود دارد .
4.  بين انتخاب روش تحقيق در سال هاي 1375 تا 1379 و 1380 تا 1384 تفاوت معناداري وجود دارد .
5. بين روشهاي تحقيق انتخاب شده با توجه به استنادها و منابع ، تفاوت معناداري وجود دارد .

با مشاهده نتايج و اعداد و ارقام به دست آمده از آزمون فرضيه اول تحقيق مي توانيم به اين نتيجه برسيم كه عامل جنسيت در انتخاب روش هاي تحقيق در سطح تمامي دانشجويان دوره هاي تكميلي دانشگاه علوم پزشكي تبريز بي اثر بوده است . تحليلي كه مي توان درباره اين موضوع داشت اين است كه تمامي دانشجويان دوره هاي تكميلي بنا به حساسيتي كه پايان نامه آن ها به عنوان عامل كسب مدرك در مقطع بالاتر دارد ، مي كوشند ر��ش يا روش هايي را برگزينند كه ديگر دانشجوياندوره هاي قبلي نيز برگزيده و كار خود را به اتمام رسانده اند . چنانچه در تحقيق اکرمی نيز سهولت كار ، عامل مهمي در تعيين موضوعات پايان نامه هاي مورد بررسي شناخته شد (اكرمي 1371) . البته بايد پذيرفت كه انتخاب روش تحقيق متمايز و متفاوت با ديگر روش هايي كه تاكنون انتخاب شده اند ، به علل گوناگون مي تواند چالش هايي در مسير تصويب و انجام پايان نامه ايجاد كند ، اما اين موضوع نمي تواند دليل علمي در طرد روش هاي كم كاربرد بين دانشجويان دوره هاي تكميلي باشد ، هرچند كه اين گونه مسائل از ديد محققين و دانشجویان ، نوعي چالش و مشكل تلقي مي گردد.

اين موضوع را مي توان از منظر ديگري هم نگريست ، يعني با توجه به برابري تعداد دانشجويان مذكر و مؤنث در انتخاب روش تحقيق دلخواه ، اين امر را مي توان دليلي بر همساني بار علمي و كارآيي دانشجويان در هر دو گروه دانست ، كه مي تواند امر مطلوب و منطقي باشد .

نتايج فرضيه دوم حاكي از آن بود كه غير از دانشكده پرستاري و مامايي كه تنها يك مقطع تحصيلي در دوره تكميلي دارد ، در بقيه دانشكده ها اختلاف قابل توجهي از نظر انتخاب روش تحقيق در مقطع تحصيلي وجود دارد و در مقاطع بالاتر ، شاهد انتخاب روش هاي تجربي هستيم . از سوي ديگر ، توزيع فراواني روشهاي تحقيق توصيفي پيمايشي ، بجز دانشكده بهداشت و تغذيه ، در بين ديگر دانشكده ها يكسان است . شايد اين امر نيز جزء اثرات تغيير خط مشي در اجراي تحقيقات در دانشگاه علوم پزشكي تبريز بوده باشد . دليل ديگري كه مي تواند وفور روش هاي تحقيق توصيفي پيمايشي را توجيه كند اين است كه اين نوع از روش تحقيق ، بين تمامي دانشجويان دوره هاي تكميلي رواج دارد و به عنوان يك روش تحقيق بي دردسر شناخته مي شود . اين امر از اينجا سرچشمه مي گيرد كه بين دانشجويان دوره هاي تكميلي اين باور وجود دارد كه روش هايي كه در دانشگاه محل تحصيل و بخصوص در دانشكده محل تحصيل آنها به وفور انتخاب مي شوند ، جا افتاده تر هستند و در مو قع ارائه پايان نامه نيز نظرات مخالف كمي را در پي خواهند داشت .

مطلب ديگر اين كه در تمامي دانشكده ها شاهد اختلاف در روش تحقيق منتخب در مقاطع مختلف هستيم . به نظر مي رسد كه بنا به خط مشي ( كه به عنوان يك روال يا عادت ايجاد شده ) روش هاي تحقيق در مقاطع مختلف ، متفاوت مي باشند . اين مطلب زماني نمايان تر مي شود كه به نتيجه فرضي ه تحقيق در دانشكده بهداشت و تغذيه نظري بيفكنيم : در بيشتر دانشكده ها ( همان طور كه ذكر شد ) ، روش هاي توصيفي پيمايشي تغييرات قابل ملاحظه اي را بين مقاطع نشان نمي دهند ، ولي در دانشكده تغذيه ( البته با توجه به وجود تنها دو روش تحقيق  يعني تجربي و توصيفي پيمايشي ) اين تغيير محسوس مي باشد . اين امر به اين فرض قوت مي بخشد كه در تمامي دانشكده ها ، روش هاي تحقيق در مقاطع مختلف لزوماً با يكديگر       متفاوت اند . در تحقيق (( ميرسندسي )) نیز كه پايان نامه هاي دو مقطع كارشناسي ارشد و دكتري را مورد بررسي قرار داد ، تفاوت در انتخاب روش تحقيق در هر يك از مقاطع مورد بررسي ، نمايان بود ( ميرسندسي 1382 ) . در تحقيق (( فوسو )) و    (( آلمنا )) نیز نوع خط مشي مديريت كتابخانه در استفاده از پيشنهادهاي مستخرج از پايان نامه ها ، باعث اقبال محققين به روش هاي تجربي شده بود ( Fosu and Alemna 2006‌ ) .

نتيجه آزمون فرضيه سوم بسيار كلي مي باشد و براي بررسي علل و عوامل ، بايد به فرضيه هاي قبلي و نتايج آنها توجه داشت كه به تفكيك رشته هاي تحصيلي موجود در دانشكده ها به دست آمده اند . پس از مطالعه نتايج قبلي مي توان گفت كه تمامي تفاوت در انتخاب روش تحقيق در دانشكده هاي مختلف ، نتيجه تفاوت در ماهيت رشته هاي موجود در آن ها نيز مي باشد . البته همان طور كه در قسمت بحث و نتيجه گيري هر يك از فرضيه هاي ديگر نيز ذكر شد ، عواملي چون تبعيت از    روش هاي تحقيق انتخاب شده در گذشته نيز در اين امر دخيل بوده اند . از سوي ديگر (( شکفته )) نیز در تحقیق خود عامل رشته و ماهيت آن را در انتخاب روش هاي تحقيق خاص ، مورد تأييد قرار داد و اعلام كرد كه در بررسي پايان نامه هاي رشته گياهان دارويي و مقايسه آن با اولويت هاي پژوهشي ، بهره گيري از روش هاي تجربي در بين محققين رواج زيادي داشته است ( شكفته 1377 ) . تحقیق (( هراتی )) نيز رابطه بين رشته تحصيلي و انتخاب روش تحقيق و متعاقباً نوع استنادهاي موجود را كاملاً معنادار محاسبه نمود ( هراتي 1378 )

نتيجه اي كه از بررسي فرضيه چهارم در بين دانشكده هاي دانشگاه علوم پزشكي تبريز مي توان گرفت اين است كه بجز دو دانشكده ( پرستاري و مامايي و تغذيه ) بقيه دانشكده ها تغييرات عمده اي در انتخاب روش تحقيق داشته اند و سير انتخاب روش هاي تحقيق به سوي روش هاي تجربي حركت كرده است . نكته اي كه مي توان از آن به عنوان نقطه ضعف روش هاي تحقيق در بازه زماني 79-75 ذكر كرد ، انتخاب تعداد قابل ملاحظه اي از روش هاي تحقيق از نوع مرور متون         مي باشد ، در حالي كه اساساً مرور متون را نمي توان يك تحقيق يا پايان نامه براي اخذ مدرك دوره هاي تكميلي محسوب نمود ( البته اين امر در برخي از رشته ها مانند تاريخ ، ادبيات و ... صدق نمي كند ) چرا كه طبق آيين نامه پايان نامه هاي دوره هاي تكميلي ، عواملي همچون جديد بودن موضوع ، كمك در حل مسئله اي خاص ، تجربي بودن و ... در اين نوع از روش هاي تحقيق به چشم نمي خورند و تنها مروري بر متون از قبل مكتوب شده مي باشند . از طرف ديگر ، منابعي كه براي تنظيم اين نوع از پايان نامه ها استفاده شده اند ، بيش تر و قريب به اتفاق از نوع كتاب بوده ( اين موضوع در نتيجه گيري فرضيه پنجم ، به تفصيل ارائه مي گردد ) . منابع كتابي بنا به ماهيتي كه دارند نمي توانند تمامي عوامل لازم ( مانند به روز بودن ) براي يك طرح پژوهشي را برآورده سازند ، بنابراين در كل انتخاب چنين روش هايي مطلوب نخواهد بود . ولي در مورد دانشكده هاي پرستاري و مامايي و بهداشت تغذيه و داشتن تفاوت با ديگر دانشكده ها تغييراتي كه ظاهراً در انتخاب روش تحقيق در سطح كل دانشگاه علوم پزشكي تبريز از تاريخ معيني ( 78 يا 79 به بعد ) به وقوع پيوسته ، از ابتدا شامل حال اين دو دانشكده شده است . شايد چند مورد استثنايي در انتخاب برخي از روش هاي تحقيق به صورت مرور متون در دانشكده پرستاري و مامايي ، بر اين موضوع صحه گذارد . در تحقیق (( عبدولایه )) كه همانند پژوهش حاضر در دو بازه زماني انجام شد ، ميل به انجام تحقيقات تجربي در بازه زماني دوم ( 1996 تا 1999 ) كاملاً مشهود بود ، كه استفاده از ابزارهاي پژوهش تجربي و پيمايشي مانند پرسشنامه ، مصاحبه و ... دليل اين انتخاب ذكر شد ( Abdoulaye 2004 ) . تحقیق دیگر (( عبدولایه )) كه در بازه زماني 6 ساله انجام شد نيز سير موضوعات پايان نامه ها را از موضوعات تاريخي و مروري ( تاريخ كتابخانه ها ، فهرست نويسي و رده بندي و ... ) به سوي موضوعات تجربي ( استفاده از كتابخانه ، مديريت كتابخانه ها  و ... ) نشان مي دهد ( Abdoulaye 2002 ) .

در مورد فرضيه پنجم تحقيق مشاهده مي كنيم كه در تمامي دانشكده ها كم و بيش به نتايج يكساني مي رسيم ، يعني منابع مورد استفاده در برخي از روش هاي تحقيق با روش هاي ديگر متفاوت است و داراي فراواني متوازني نمي باشد . بنابراين مي توان چنين نتيجه گرفت كه انتخاب روش تحقيق خاص و رسيدن به نتايج آن بي شك نيازمند به منابع خاصي نيز مي باشد. براي مثال روش هاي تحقيق مرور متون و تاريخي به منابعي نياز دارند كه قديمي تر و البته تثبيت شده تر باشند . تحقيق       (( ما )) و (( استرن )) نیز که به روش تحلیل استنادي صورت گرفته ، همبستگي مثبتي را بين تعداد مقالات مروري و استناد به كتابها گزارش می کند ( Ma and Stern 2005 ) تحقیق (( تیو )) نيز نشان داد كه بين نرخ استناد به مجلات و استفاده از روش هاي تحقيق تجربي ، همبستگي مثبت وجود دارد ( Tiew 1998 ) .

مطلب ديگري كه در اين فرضيه مشهود است ، استفاده بسيار ناچيز محققان از منابع اينترنتي و ديگر مواد غير چاپي مي باشد . اين امر را مي توان از چند لحاظ بررسي كرد . اول اين كه مي توان چنين استنباط كرد كه محققين ، آشنايي كمي با اينترنت و در كل با مواد غيرچاپي دارند و از آنجا كه منابع در اينترنت اكثراً به صورت مقاله مورد استفاده محققين قرار مي گيرند ، از اين رو با وجود نرخ استفاده بسيار بالاي مجلات در برخي از پايان نامه ها ،  مشاهده مقالات استخراج شده از اينترنت ، كم تر رصد شده است . علت دوم ، نبود يك خط مشي واحد براي نحوه ارجاع دهي به منابع اينترنتي و در كل به مواد غيرچاپي مي باشد .

اين امر به نوعي محققين را دچار سر درگمي مي كند . در برخي از موارد ديده شده كه به مقاله استخراج شده از اينترنت ، به صورت يك مقاله چاپي در مجله ارجاع داده مي شود و اشاره اي به اخذ آن از اينترنت يا پايگاه داده اي پيوسته آن نمي شود . در صورت صحت مورد اخير مي توان گفت كه اطلاع يابي از نحوه جستجو و استفاده از منابع توسط محققين و همچنين نتايج فرضياتي مانند فرضيه تحقيق حاضر دچار چالش خواهد شد . به طور كلي با توجه به بحث ارائه شده در سطور فوق و نتايج تحقيقات صورت گرفته كه هر يك به نوعي وضعيت روش هاي تحقيق را با توجه به متغيرها و عوامل مؤثر بر آن ها ، در نمونه هاي مختلف بررسي مي كنند ، شايد تحليل كلي اين باشد كه گرچه روش هاي تحقيق بي شك از متغير هاي فوق اثر    مي پذيرند ، ولي عامل ديگري چون خط مشي هاي پژوهشي موجود در مراكز دانشگاهي و پژوهشي كشور ، مي تواند در تحول وضعيت پژوهش هاي انجام شده ، تأثير بسزا داشته باشد .

7. پيشنهادها

7-1. پيشنهادهاي اجرايي

با توجه به شرايط موجود در دانشگاه علوم پزشكي تبريز از لحاظ پايان نامه نويسي ، مي توان پيشنهادهاي زير را به عنوان راهكارهايي در جهت بهبود وضعيت پژوهش ارائه كرد :

1. ارائه خط مشي ها و اولويت هاي پژوهشي مشخص و كارشناسي شده از سوي معاونت پژوهشي دانشگاه به عنوان راهنمايي براي انتخاب روش تحقيق  مناسب .
2. برگزاري كارگاه هاي روش تحقيق به وسيله اساتيد مجرب در روش تحقيق ، چه در علوم پزشكي و چه در علوم ديگر ، براي آشنايي دانشجويان دوره هاي تكميلي و حتي اساتيد ديگر با روش هاي تحقيق ؛ همچنين ارائه        سرفصل هايي به منظور تنظيم ساختار استاندارد پايان نامه نويسي ( از لحاظ قالب ظاهري پايان نامه ) .
3. با توجه به فقدان هماهنگي و يكدستي در ارجاع به منابع ، برگز اري كلاس ها و كارگاه هايي براي آشنايي محققين و دانشجويان دوره هاي تكميلي با نحوه ارجاع دهي استاندارد به انواع منابع ( از جمله كتاب ، مجله ، منابع اينترنتي و ديگر منابع چاپي و ... ) مي تواند اثر بخش باشد .

7-2. پيشنهادهاي تحقيقاتي

با توجه به نتايج تحقيق ، انجام تحقيقات مكمل نظير موارد زير مي تواند در پيشبرد اهداف پژوهشي و تكميل نتايج تحقيق، مثمر ثمر باشد :

1. با توجه به اهميت پژوهش در كشور، مخصوصاً در مراكز دانشگاهي ، و همچنين افزايش چشمگير بودجه پژوهشي در سال اخير، مطلوب است براي مشخص كردن وضعيت انتخاب روش تحقيق ، تحقيقي جامع تر در مورد روش هاي تحقيق مورد استفاده در بين تمامي دانشگاه هاي علوم پزشكي كشور انجام شود .
2. از آنجا كه بنابه نتايج تحقيقات مختلف مندرج در تحقيق حاضر ، اغلب دانشجويان علي رغم انجام تحقيقات خوب و علمي ، در انتخاب روش تحقيق و استفاده از اصول آن دچار مشكل مي باشند ، مي توان در تحقيقي جداگانه ميزان آگاهي محققين و دانشجويان دوره هاي تكميلي دانشگاه از انواع روشهاي مطالعه رايج در رشته خود را سنجيد .

    ​