سوال تحقیق
اهمیت سؤال تحقیق
مرحله بعد از انتخاب موضوع، بیان سؤال تحقیق است. این مرحله با مرحله موضوع تحقیق بسیار مرتبط می‌باشد و حتی گاهی جزیی از مرحله قبل می‌شود. اولین مرحله تحقیق احساس وجود یک ابهام است؛ پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکلی روبرو گردیده است که در حل آن ابهام یا تردید دارد و ذهن او را مشغول کرده است. این نکته‌ای است که در آغاز هر گونه پژوهش بسیار مهم است. از این رو است که باید دانشجویان را از ابتدا به پرسشگری و تعمق در موضوعات عادت داد. اگر از یک محصل دوره‌های تحصیلات عالیه خواسته شود تا ذهن خود را برای طرح سؤالات بیش‌تر فعال کند، می‌توان انتظار داشت که در آینده نیاز و علاقه او به تحقیق و پیشرفت بیش‌تر شود. به‌همین ترتیب احتمال یافتن پاسخ پرسش، یا به عبارتی همان حقیقت، نیز بیش‌تر خواهد شد. پس گام نخست در هر کار پژوهشی یک «چرا» یا یک «پرسش» است.
اما سؤال این جاست که چه طور یک سؤال تحقیق خوب انجام می‌شود. بگذارید همین جا یک نکته خیلی خیلی مهم یادآوری شود که اغلب محققان جوان به‌خصوص دانشجو‌ها اشتباه می‌کنند. به هیچ وجه فقط برای ارضای کنجکاوی خود نباید سؤال تحقیق را مطرح کرد. تحقیق یک کار علمی است نه یک مسیر ماجراجویانه برای پاسخ به سؤالات شخصی؛ بنابراین در هنگام انتخاب موضوع باید به انگیزه تحقیق و نگارش سؤال خیلی خوب فکر شود.
«پرسش» نقطه آغازین یک مسیر علمی است که باید دو ویژگی داشته باشد: اول این که هنوز جواب آن داده نشده است که این دو حالت دارد یا این که این سؤال قبلا طرح نشده و حالت بدیع دارد و یا به این سؤال به روشی دیگری پاسخ داده شده که جواب آن چالش‌برانگیز است. دوم این که به ابهامات پیشتر از این سؤال پاسخ داده شده و اکنون نیاز است که به سؤالات بعد از آن پرداخنه شود. هر سؤال علمی برای پاسخ دادن نیاز به یکسری پیش فرض دارد که باید در تحقیقات قبلی به آن پاسخ داده شده باشد وگرنه این تحقیق پایه علمی نخواهد داشت. به زبان دیگر سؤالات علمی مثل حلقه‌های زنجیر هستند که محقق وقتی می‌تواند آخرین حلقه زنجیر فعلی را پاسخ دهد که حلقه‌های قبلی در تحقیقات پیشین جواب داده شده باشد. به‌عنوان مثال اگر موضوع تحقیق در مرحله نخست «ارزیابی ظرفیت باربری پی یک ساختمان بر روی خاک لایه‌ای است» در مرحله بعدی همین موضوع به‌صورت جزئی‌تر مثلاً به تأثیر جنس لایه‌ها اعم از رسی یا ماسه‌ای بودن پرداخته شود.
پرسش علمی پرسش مورد علاقه یا مورد توجه جامعه علمی است. یعنی این که محققان برای گسترش دانش خود نیاز به پاسخ‌های ارائه شده آن پرسش دارند، بنابراین اگر یک دانشجو در حین تحصیل به موضوعی علاقمند شد و یا با توجه به مطالب درسی مسیر تحقیق خود را انتخاب و یک پرسش ذهن او را مشغول کرد نباید شتاب کند. احتمالا این پرسش و علاقه ویژگی‌های تحقیق علمی را ندارد و تازه یک شروع است. برای این که مطمئن شوید که پرسش مناسبی یافته است، دو راه وجود دارد. اول این که با یک متخصص یعنی کسی که در همان زمینه تجربه داشته و احیاناً مقالاتی را نوشته است نه لزوما کسی که آن را درس می‌دهد مشورت کند. دوم این که مقالات قبلی مرتبط را بررسی نماید. مخصوصاً برای این کار بهتر است یک مقاله مروری در زمینه موضوع خود پیدا کرده و آن را به دقت بخوانید.
سرانجام این که، یک محقق پیش از این که در دریای اطلاعات غوطه‌ور شود و به سراغ جمع‌آوری داده‌ها برود باید مطمئن شود که «پرسش» مناسبی برای تحقیق خود انتخاب کرده است در غیر این‌صورت پس از یک دوره دست و پا زدن در اطلاعات، بدون این که نتیجه مناسبی پیدا کند تحقیق را رها کرده و یا با ارائه یک جواب سطحی و غیر قابل قبول به پژوهش خود پایان دهد. بنابراین عاقلانه این است که در مرحله انتخاب موضوع با وسواس عمل کرده و پس از اطمينان از درست بودن پرسش، تحقیق را آغاز کند.
یک تحقیق خوب مانند ورود به درون غاری تاریک و طولانی برای دسترسی به گنجی ارزشمند است. برای پیمودن موفق این مسیر باید «هدف» مشخص باشد، «نقشه دقیق» در اختیار بوده و با استفاده از «ابزار و وسایل» کافی، کامل و مناسب در «مدّت زمان» پیش‌بینی شده که توانایی جسمی، آذوقه و شرایط محیطی اجازه می‌دهد، پیمودن مسیر را آغاز کرد. در غیر این صورت به چاه گمراهی پا نهاده که اگر سلامت خود را از دست ندهد، در سردرگمی فضای تاریک پیموده شده، انرژی، وقت و سرمایه خود را از بین برده است. از این رو است که می‌توان گفت «پرسش تحقیق» همان انگیزه انرژی‌بخشی است که محقق را تا انتهای راه به دنبال جواب می‌کشاند.
نویسنده: دکتر مجید عقلمند (مدیر دانشیار)