سرقت علمی چیست

دنیای جدید پژوهش‌های علمی، در سال‌های اخیر، هم به دنیایی بزرگ‌تر و هم به دنیایی کوچک‌تر تبدیل شده است. دنیای کوچک‌تر از این نظر که پژوهشگران به سادگی می‌توانند پشت یک کامپیوتر بنشینند و در کوتاه‌ترین زمان به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند. آن‌ها دیگر به منابع اطلاعاتی ناچیز موسسه‌ها و دانشگاه‌های خود محدود نیستند و به بانک‌های اطلاعاتی جهانی دسترسی دارند. دنیای بزرگ‌تر از این نظر که نسبت به قبل، پژوهشگران بیشتری وارد صحنه شده‌اند و سطح رقابت را بالا برده‌اند. همان‌طور که تکنولوژی و جهانی شدن، دنیای پژوهش‌های علمی را تغییر داده است، وسایل و انگیزه‌های بی‌اخلاقی‌ و دزدی علمی یا همان Plagiarism در حال افزایش است. در این نوشته و نوشته بعدی در وبلاگ، به سوال‌های رایجی که اغلب در ارتباط با دزدی علمی پیش‌ می‌آید و همچنین جواب آن‌ها پرداخته می‌شود. نوشته را با تعریف دزدی علمی شروع می‌کنیم.

دزدی علمی چیست؟
به زبان ساده، دزدی علمی، به معنی کپی افکار، ایده‌ها، روش‌ها و به طور کلی کارهای دیگران و جا زدن آن‌ها به عنوان کار خود است. این اصطلاح معمولاً در محیط‌های علمی و دانشگاهی استفاده می‌شود. کار هر شخصی به طور خودکار، تحت کپی‌رایت او قرار می‌گیرد و نقض کپی‌رایت، یک عمل غیرقانونی است. کشورهای مختلف، قوانین کپی‌رایت مختلفی دارند و بعضی از کشورها مثل ایران هنوز پیمان‌نامه برن که در مورد قانون کپی‌رایت است را امضا نکرده‌اند.
 
دزدی علمی
آیا اهمیتی دارد که چه مقدار از اثر، کپی می‌شود؟
اگر بخش بسیار کوچکی هم از کار فرد دیگری کپی شود، باز هم دزدی به حساب می‌آید. به طور خلاصه دزدی، دزدی است؛ چه یک جمله باشد چه یک فصل از یک کتاب. با این حال، شدت مجازات ممکن است برای دزدی‌های کوچک نسبت به دزدی‌های بزرگ‌ تفاوت داشته باشد.

اگر واژه‌ها و جمله‌بندی تغییر کرده باشند، باز هم دزدی به حساب می‌آید؟
بله. دزدی علمی شامل ایده‌ها و واژه‌ها هم می‌شود؛ بنابراین اگر از اثری استفاده کرده و واژه‌ها را تغییر داده باشید (که به آن جمله‌بندی دوباره یا paraphrasing می‌گویند)، باز هم باید به آن اثر، ارجاع بدهید؛ بنابراین اگر مثلاً پاراگرافی از یک مقاله یا کتاب را خلاصه‌سازی می‌کنید و یا آن پاراگراف را با هدف آسان‌تر کردن فهم آن تغییر می‌دهید، چون از ایده آن استفاده کرده‌اید، باید به آن ارجاع بدهید.

تفاوت نقل‌قول با جمله‌بندی دوباره چیست؟
هم نقل‌قول و هم جمله‌بندی دوباره به ارجاع‌دهی نیاز دارند. در هنگام نقل‌قول، چند واژه یا یک جمله را دقیقاً بازتولید می‌کنید؛ علامت نقل‌قول در اطراف آن قرار می‌دهید و منبع آن را در ابتدا یا انتهای آن می‌نویسید. در هنگام جمله‌بندی دوباره، با وجود اینکه واژه‌ها و جمله‌بندی تغییر می‌کنند، اما باز هم مفهوم آن دست‌نخورده باقی می‌ماند و بنابراین باید منبع آن را ذکر کنید؛ هر چند نیازی به گذاشتن علامت نقل‌قول در اطراف آن نیست. با وجود این اگر در هنگام جمله‌بندی دوباره، جمله‌بندی‌تان خیلی نزدیک به اثر اصلی باشد به طوری که بیشتر شبیه یک نقل‌قول باشد تا یک جمله‌بندی دوباره، این کار حتی در صورت ذکر منبع، می‌تواند دزدی به حساب بیاید؛ بنابراین اگر نمی‌توانید یا نیازی نیست که جمله‌بندی بخشی از اثر اصلی را زیاد تغییر دهید، بهتر است برای جلوگیری از دزدی علمی، آن را به صورت نقل‌قول در نوشته‌تان استفاده کنید.

 چه می‌شود اگر اثرم به طور تصادفی با اثر دیگری یکسان در بیاید؟
احتمال اینکه دقیقاً از واژه‌های شخص دیگری استفاده کرده باشید، بسیار کم است؛ اما ممکن است ایده‌تان یا واژه‌های‌تان بسیار شبیه به ایده یا واژه‌های دیگران باشد. در این حالت اگر بتوانید با ارایه مدارک و شواهدی از روند پژوهش‌تان ثابت کنید که آن ایده، ایده خودتان است، مشکل حل می‌شود و کارتان به عنوان «انطباق» شناخته می‌شود. این وضعیت بارها و بارها در تاریخ علم اتفاق افتاده است؛ آنجایی که گاهی روشی، فرمولی یا دستگاهی به طور همزمان و مستقل از یکدیگر توسط افراد مختلف در نقاط مختلف دنیا خلق می‌شد و هر کس که زودتر آن را ارایه می‌داد، به نام او ثبت می‌شد. با این وجود مواظب بازتولید ناخودآگاهانه مطالبی که قبلاً خوانده‌اید و فراموش کرده‌اید باشید: اگر اعتقاد دارید که تحت تأثیر منبعی قرار گرفته‌اید و از آن الهام گرفته‌اید، باید به آن ارجاع بدهید.

 اگر به منبع، ارجاع بدهم، جلوی دزدی گرفته می‌شود؟
لزوماً نه؛ زیرا به این بستگی دارد که چه مقدار از آن منبع استفاده کرده باشید. به عنوان مثال اگر کل یک پاراگراف را نقل‌قول کرده باشید و حتی به آن ارجاع داده باشید؛ اما خودتان هیچ توضیحی به آن اضافه نکرده یا مقایسه‌ای با منابع دیگر در مورد آن انجام نداده باشید، این کار ممکن است دزدی به حساب بیاید. چنین وضعیتی تحت عنوان سیاست «استفاده منصفانه» قانون کپی‌رایت قرار می‌گیرد که می‌گوید بخش‌های کوچکی از متن می‌تواند در صورت ارجاع‌دهی بازتولید شود. اگر در اثری که تحویل داده‌اید، به طور چشمگیری از واژه‌های دیگران استفاده شده است، کار جدیدی انجام نداده‌اید و درک عمیق‌تر و بهتری از موضوع را به نمایش نگذاشته‌اید. به یاد داشته باشید که هدف تحویل یک مقاله، ارایه مطالب و مفاهیم جدید است.

حالت دیگری وجود دارد که در آن، با وجود ذکر منبع، باز هم دچار دردسر می‌شوید: اگر از کار فردی برای تأیید کار خودتان که کاملاً با کار آن فرد متفاوت است، استفاده کنید، مرتکب بدجلوه دادن (misrepresentation) شده‌اید که ممکن است به اعتبار علمی‌تان صدمه بزند؛ پس مراقب باشید مطالبی که بیان می‌کنید، توسط یک منبع مرتبط و معتبر همراهی بشوند؛ نه هر منبعی!

آیا منبع واقعیت‌های علمی را هم باید ذکر کنم؟
جواب این سوال بستگی به این دارد چه واقعیت‌های علمی‌ای (Facts) را می‌خواهید بیان کنید. اگر در حال بیان چیزی هستید که نتیجه یک تحقیق مثل داده‌های آماری درباره میزان جرم یا یک نظرسنجی است، باید منبع آن را ذکر کنید؛ چون باید نشان دهید که این اطلاعات را از کجا آورده‌اید؛ اما اگر این واقعیت‌ها مربوط به حوادث تاریخی، اطلاعات جغرافیایی و یا چیزی هستند که «اطلاعات عمومی» محسوب می‌شوند، نیازی به ذکر منبع نیست. با این حال، مراقب باشید که نگرش‌های فرهنگی و سیاسی یا دیدگاه‌های شخصی خود را به عنوان «اطلاعات عمومی» ارایه ندهید. درباره هر واقعیت علمی‌ای که می‌خواهید از آن استفاده کنید، تحقیق کنید و مطمئن شوید که مبنای علمی قوی‌ای دارد و می‌تواند در برابر منتقدان مقاومت کند.

اهمیتی دارد اگر ندانسته باشم کاری که کرده‌ام، دزدی علمی بوده است؟
حتی اگر بگویید ندانسته‌اید کاری که کرده‌اید، اشتباه بوده است، باز هم محکوم به مجازاتی هستید که دانشگاه یا موسسه‌تان برای دزدی علمی در نظر گرفته است. این روزها اطلاعات خوبی درباره دزدی علمی وجود دارد که به راحتی قابل دسترسی هستند؛ بنابراین به عنوان یک فرد آکادمیک، مسئول هستید که قوائد مربوط به اخلاق علمی را در هنگام نوشتن متن‌های علمی رعایت کنید. غفلت، بهانه خوبی نبوده و به هیچ‌وجه قابل قبول نیست. در زندگی روزمره هم همین‌طور است. به عنوان مثال اگر در هنگام رانندگی، حداکثر سرعت مجاز را رعایت نکنید و بعد از دستگیری بهانه بیاورید که تابلوی نشانه‌دهنده حداکثر سرعت را ندیده‌اید، باز هم مجرم هستید؛ چون باید قبل از رانندگی، با قوائد راهنمایی و رانندگی آشنا می‌شدید.

چرا این‌قدر دزدی علمی، جدی گرفته می‌شود؟
موسسه‌ها و دانشگاه‌ها برای اینکه نشان دهند مدارکی که ارایه می‌دهند، معتبر و قانونی هستند، باید با دزدی علمی و انواع دیگر تقلب علمی مبارزه کنند. اگر مدرکی را از راه تقلب به دست آورده باشید، معنی‌اش این است که آن را به خاطر دانش لازم و کار سخت به دست نیاورده‌اید؛ پس مدرک‌تان، غیرقانونی اعلام می‌شود؛ اما بعد از آن، سوال مهمی برای همه پیش می‌آید که نکند تمام مدارک این موسسه یا دانشگاه، بی‌اعتبار و غیرقانونی باشد؛ بنابراین اگر موسسه یا دانشگاه اجازه دهد که یک فرد متقلب بدون مجازات رها شود، تمام مدارک دیگر آن‌ها زیر سوال می‌رود و لذا اعتبارش خدشه‌دار می‌شود؛ پس دانشگاه‌ها مجبورند که قوائد سخت‌گیرانه‌ای را در این زمینه اعمال کنند.

 چطور می‌توانم از دزدی علمی جلوگیری کنم؟
اگر تمام توصیه‌ها و نکات موجود درباره نحوه صحیح ارجاع دادن به منابع، جمله‌بندی دوباره (paraphrasing) و استفاده ناچیز از نقل‌ قول را رعایت کنید، آنگاه قادر خواهید بود که از دزدی عمدی جلوگیری کنید. با این حال، از آنجایی که ممکن است به طور غیرعمد، مرتکب دزدی علمی شوید (مانند حالتی که مطلبی را در جایی خوانده باشید و جای آن را فراموش کرده باشید و از آن در نوشته‌تان طوری استفاده کنید که گویی ایده خودتان بوده است)، راه‌هایی برای جلوگیری از این دزدی علمی وجود دارد: به عنوان مثال نرم‌افزارها و سایت‌های رایگانی وجود دارند که نوشته شما را چک می‌کنند و آن را با پایگاه داده خود که از نوشته‌های دیگران تشکیل شده است یا کتاب‌ها و مطالب روی اینترنت مقایسه می‌کنند و در صورت پیدا کردن هر گونه تشابهی، آن را نمایش می‌دهند.

 دزدی علمی چطور کشف می‌شود؟
در گذشته، به خاطر محدود بودن ارتباط بین داوران و ویراستان ناشران و مجلات مختلف و نیز نبود نرم‌افزارها و سرویس‌های آنلاین گفته‌شده در بالا، کشف دزدی علمی بسیار مشکل بود؛ اما امروزه موسسات آموزشی، دانشگاه‌ها، ناشران و مجلات علمی، مشترک نرم‌افزارها و سرویس‌های آنلاین کشف تقلبی هستند که خط به خط نوشته‌ها و مقاله‌ها را با نوشته‌ها، مقاله‌ها و کتاب‌های قبلی مقایسه می‌کنند. در این سرویس‌ها نه تنها تمام جمله‌ها مقایسه می‌شوند، بلکه درصد مشابهت آن‌ها با محتوای موجود در بایگانی این سرویس‌ها نیز مشخص می‌شود؛ بنابراین اگر جمله‌ای از یک جایی کپی شده باشد که یک یا دو تا از کلمه‌های آن تغییر کرده باشند، باز هم این سرویس‌ها آن را تشخیص می‌دهند. سپس داوران، نتایج حاصل از این اسکن  را کنترل می‌کنند؛ اگر مطالب مشابه پیداشده، جمله‌های عمومی و یا نقل قول باشند، نادیده گرفته می‌شوند. در غیر این صورت، از نویسنده مطلب می‌خواهند توضیح بدهد که چرا چنین نوشته مشابهی ارایه داده است. البته نباید فراموش کرد که گاهی ممکن است این تشابه، به صورت تصادفی به وجود آمده باشد. در این صورت نویسنده باید با استفاده از یادداشت‌ها، پیش‌نویس‌ها و دیگر شواهد مربوط به نوشته موردنظر، این وضعیت را ثابت کند.

نویسنده: وحید دامن‌افشان
منبع: http://panevis.ir