DOI چیست؟
شناسه شی دیجیتالی (DOI)
شناسه شی دیجیتالی (DOI) یک رشته متشکل از حروف است که برای شناسایی و تشخیص یک شی، مثلا یک سند (document) الکترونیکی به کار می رود.
تصویر 1: استفاده از شناسه DOI در مقالات علمی
فراداده های (metadata) شی نیز بر اساس اسم DOI ذخیره می شوند. این فراداده ها می توانند شامل اطلاعاتی درمورد شی باشند، از قبیل URL (آدرس) که به ما میگوید شی کجا قرار دارد. DOI یک شی ثابت است در حالیکه آدرس (URL) و فراداده های دیگر ممکن است تغییر کنند. ارجاع دادن به یک شی اینترنتی یا آنلاین از طریق DOI به جای URL آن می تواند باعث ثبات و پایداری بیشتر شود زیرا اگر URL تغییر کند، کافی است مدیر سایت فراداده ی DOI را به روز رسانی کند و آدرس جدید جایگزین می شود.
سازمانهایی که حاضر باشند وظایف مشخص شده را رعایت کنند و هزینه عضویت را بپردازند می توانند جزوی از سیستم DOI شوند و از آن استفاده کنند. این سیستم توسط مجمعی از عاملین ثبت نام و توسط بنیاد بین المللی DOI اداره می گردد. سیستم DOI از سال 2000 تاکنون در بخش های مختلقی از نرم افزارهای گوناگون منتشر شده به کار رفته است. طبق آمار ارائه شده، تا اواخر آوریل سال 2011 بیش از 50 میلیون اسم DOI توسط حدودا 4000 شرکت به کار گرفته شده بود. سیستم DOI بخشی از سیستم وسیعتر Handle است.
اسم های DOI
هر اسم DOI یک رشته حروفی است که از دو بخش پیشوند و پسوند تشکیل می شود که با علامت / از یکدیگر جدا شده اند. پیشوند نقش شناساندن ثبت کننده اسم را بر عهده دارد و پسوند، که توسط شرکت ثبت کننده انتخاب می شود، شی بخصوص مرتبط با آن DOI را مشخص می کند. در این رشته ها اکثر حروف UNICODE قابل استفاده هستند و بزرگ یا کوچک بودن آنها باعث تمایز در نام می شود.
برای مثال در اسم DOI 10.1000/182 پیشوند 10.1000 است و پسوند 182 است. بخش «.10» عامل ثبت DOI و «1000» شرکت ثبت کننده را مشخص می کند که در این مثال ثبت کننده خود بنیاد DOI است. پسوند «182» شناسه شی محسوب می شود و یک شی به خصوص را مشخص می کند (در این مثال این شی آخرین نسخه از «کتابچه راهنمای DOI» است). نحوه احضار یا فراخوانی اسامی DOI باید به این شکل باشد: doi:10.1000/182. چنانچه این فراخوانی توسط یک Link (پیوند) صورت گیرد، بهتر است با اضافه کردن "http://dx.doi.org/" به اسم DOI و حذف عبارت “doi:” از ابتدای آن، آن را به صورت URL نوشت: http://dx.doi.org/10.1000/182
اسامی DOI می توانند شناسه آثار خلاقانه (مثلا متون، تصاویر، صدا یا ویدیو، یا نرم افزار) در قالب الکترونیکی و فیزیکی و همچنین اجراها و کارهای انتزاعی از قبیل مجوزها، هیئت های مشارک و غیره باشند. این اسم ها می توانند به شی هایی جزیی یا کلی اشاره کنند (یک ژورنال، یک شماره از یک ژورنال، یک مقاله در یک ژورنال، یک جدول در یک مقاله در یک ژورنال...)، انتخاب سطح جزیی بودن به خود ثبت کننده برمی گردد اما باید در قالب فراداده قید شود که به چه سطحی اشاره می شود.
کاربردها
• نقل قول و اخذ منبع مداوم در زمینه های علمی-تحقیقاتی (مقالات ژورنال، کتابها، غیره) از طریق CrossRef، یک کنسرسیوم متشکل از 3000 ناشر
• مجموع داده های تحقیقاتی از طریق DataCite، کنسرسیومی متشکل از کتابخانه های تحقیقاتی پیشرو، فراهم آورندگان اطلاعات تکنیکی، و مراکز داده های علمی
• انتشارات رسمی اتحادیه اروپا از طریق دفتر انتشارات اتحادیه اروپا
• شناسه های ثابت جهانی برای محتوای ویدیویی از طریق مرکز ثبت Entertainment ID که عموما به اسم EIDR شناخته می شود.
در بخش خدماتی سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، موسوم به OECD iLibrary، هر جدول یا گراف موجود در منتشرات این سازمان با یک اسم DOI نشان داده می شود که به یک فایل Excel دربردارنده اطلاعات آن جدول یا گراف متصل است.
در بازارهای غیر انگلیسی زبان نیز این تکنولوژی توسط mEDRA (برای چند زبان اروپایی)، Airiti Inc. و Wanfang Data (برای زبان چینی) ارائه می شود و بنیاد بین اللملی DOI قصد دارد این امر را به زبان های دیگر نیز گسترش دهد.
فواید و خصوصیات
سیستم DOI برای ایجاد فرمی دائم از شناسایی طراحی شد که در آن هر DOI یک شی و فقط یک شی را به صورت دائمی نشان می دهد و نام می برد. این سیستم همچنین فراداده را نیز به شی متصل می کند و بدین طریق به کاربران دسترسی به اطلاعاتی در مورد شی می دهد. جزئی از این فراداده ها عملیات شبکه ای است که وظیفه دارد اسم DOI را به یک آدرس اینترنتی تبدیل کند یعنی همان آدرسی که شی مورد نظر در آنجا قرار دارد. برای عملی کردن این هدف سیستم DOI سیستم Handle و مدل indecs Content را با یک زیرساخت اجتماعی ترکیب می کند.
سیستم Handle باعث می شود که اسم DOI هر شی بر اساس خواص متغییر آن شی (مثلا مکان فیزیکی یا مالکیت آن) نباشد، که خواص و جزییات شی در فراداده ی آن نگاشته شود (یعنی در DOI نباشد)، و نهایتا این که هیچ دو شی مختلفی یک اسم DOI مشترک نداشته باشند. از آنجایی که اسم های DOI رشته های حروفی کوتاه هستند می توانند توسط انسان نیز خوانده شوند و همچنین به عنوان متن کپی و پیست (paste) شوند و درون مشخصه URL یا همان آدرس اینترنتی گذاشته شوند. مکانیسم تبدیل اسم DOI پشت صحنه عمل می کند تا کاربران بتوانند دسترسی ساده ای به آن داشته باشند. این مکانیسم معماری باز دارد و طوری طراحی شده که بتواند در مقابله با نیازهای متغییر کاربر با انعطاف پذیری و قابلیت اطمینان بالا پاسخگو باشد. سیستم تبدیل اسم DOI را میتوان در کنار OpenURL به کاربرد تا برای یک شی از میان چند مکان موجود بهترین را با توجه به مکان کاربر انتخاب نماید. البته علیرغم این خصوصیات برخی از کتابداران این سیستم را به نقد کشیده اند. به گقته آنان این سیستم کاربران را به نسخه های غیر رایگان (تجاری) کتابها و اسنادی رجوع می دهد که در مکان های دیگر به صورت رایگان یافت می شوند.
از مدل Indecs Content در کنار سیستم DOI برای وصل کردن فراداده با شی استفاده می شود. هسته کوچکی متشکل از فراداده های مشترک در تمام اسم های DOI وجود دارد که می توان آن را با فراداده های دلخواه اضافی گسترش داد. ثبت کنندگان شی می توانند در هر موقع فراداده شی خود را به روز رسانی کنند (برای مثال هنگام عوض شدن جزییات و اطلاعات چاپ یا عوض شدن مکان).
بنیاد بین اللملی DOI (IDF) از طریق زیرساختی تکنیکی و اجتماعی بر ادغام این تکنولوژی ها و عملیات سیستمی نظارت دارد. این زیرساخت اجتماعی که در واقع متشکل از یک فدراسیون از آژانس های ثبتی است که خدمات DOI ارائه می دهند بر الگوی موفقیت آمیز اجرای فدراسیونی شناسه هایی از قبیل GSI و ISBN بنا شده است.
مقایسه با دیگر شناسه ها
یک اسم DOI با دیگر اشاره گرهای اینترنتی از جمله URL تفاوت دارد: DOI یک شی را به عنوان یک موجود درجه یک شناسایی می کند، نه فقط به عنوان مکانی که شی در آن قرار گرفته است. این سیستم از مفهوم شناسه منبع یکشکل (Uniform Resource Identifier) استفاده می کند و به آن یک مدل داده ای و یک زیرساخت اجتماعی هم اضافه می کند.
اسامی DOI با رجیستری های شناسه استاندارد از قبیل ISBN و ISRC نیز تفاوت دارند. هدف رجیستری شناسه، مدیریت مجموعه ای از شناسه هاست، حال آنکه هدف اصلی سیستم DOI ساختن مجموعه ای کاربردی و سازگار از شناسه هاست که خود می توانند از مجموعه های دیگر گرفته شده باشند.
سیستم های DOI راه حلی ماندگار و سازگار (از نظر معنایی) برای داده های کنونی ارائه می دهند و از این رو بهترین گزینه در مواردی هستند که داده ها خارج از کنترل مستقیم ارجاع دهنده ی اصلی قرار دارند (به عنوان مثال ارجاعات عمومی). این سیستم ها از رجیستری های مدیریت شده استفاده می کنند که زیرساخت های تخصصی و اجتماعی ارائه می دهند. مشکل این سیستم ها عدم وجود یک مدل تجاری است تا از طریق آن بتوان سرویس های موجود دیگر را به صورت منظم به این سیستم پیوند زد. راه حل های مختلفی برای ماندگاری شناسه ها ارائه شده است که مقایسه ی همه ی آنها با هم کار آسانی نیست چرا که کارکرد آنها یکسان نیست. به عنوان مثال، برخی مدل ها (مانند PURL و URL) از طریق تسهیل ورود داده عمل می کنند اما به اندازه ی مدل هایی که از طریق رجیستری کنترل می شوند کاربردی نیستند و معمولا فاقد فراداده هستند. سیستم DOI از چنین روشی عمل نمی کند و لذا نباید مستقیما با این مدل مقایسه شود.
اسامی DOI وابسته به مکان شی نیستند و در نتیجه بیشتر شبیه به منابع اسم یکشکل (URN) یا PURL عمل می کنند اما با URLهای معمولی فرق دارند. URLها اغلب به عنوان شناسه های جایگزین برای اسناد اینترنتی استفاده می شوند که در این حالت اگر سندی واحد در دو مکان مختلف قرار داشته باشد، هریک URL مختص خود را دارد. اما شناسه های ثابت مثل اسامی DOI شی ها را به عنوان واحدهای درجه اول می شناسند و در نتیجه اگر دو نمونه از سندی واحد در دو مکان مختلف قرار داشته باشند، یک اسم DOI واحد را دارند.
اصلاحیه
اصلاحیه ی اسم DOI به صورت رایگان در اختار کاربران DOI قرار دارد. این اصلاحیه کاربر را از یک اسم DOI به یک یا چند داده ی طبقه بندی شده ( از قبیل URLها، سرویس های ایمیل و یا فرارداده ها) ارجاع می دهد. از نظر Handle System، یک اسم DOI درواقع یک دستگیره است دارای مجموعه ای از مقادیری که بدان اطلاق شده است. هر مقدار مرتبط با دستگیره باید نوع مشخصی داشته باشد که در “” آن ذکر شود تا سینتکس و معنای آنرا مشخص کند.
برای اصلاح یک اسم DOI یا باید آنرا در یک سیستم اصلاحیه مثل www.doi.org وارد کرد (فراخواند) ویا آنرا به عنوان یک رشته ی HTTP معرفی کرد:
http://dx.doi.org
به عنوان مثال، اسم DOI 10.1000/182 را میتوان در آدرس http://dx.doi.org/10.1000/182 اصلاح کرد. صفحات وب می توانند از چنین لینک هایی استفاده کنند. برخی مرورگرها امکان اصلاح مستقیم DOI را از طریق یک بسته ی افزودنی (add-on) فراهم می آورند. مثلا بسته ی افزودنی CNRI Handle Extension در Firefox به مرورگر اجازه دسترسی به دستگیره ها یا DOI URIهایی مثل hdl:42635337/4000 یا doi:10.1000/1 را از طریق پروتکل Handle System می دهد.
ساختار سازمانی
بنیاد بین المللی DOI (IDF)، که سازمانی غیرانتفاعی است (تاسیس 1998)، بدنه ی مدیریت کننده ی سیستم DOI است. این بنیاد از حقوق فکری مولف در موارد مرتبط با سیستم DOI دفاع می کند، ویژگی های عملیاتی را مدیریت می کند، و همچنین حامی توسعه و پیشرفت سیستم DOI می باشد. این بنیاد همچنین هر بهبودی را که در سیستم DOI صورت می گیرد (مثل مسائل مربوط به نگه داری اسامی DOI و یا اصلاحیه ها و سیاستگذاری ها) بلافاصله در اختیار تمامی کاربران ثبت شده ی سیستم قرار می دهد، و از به وجود آمدن مجوزهای اضافی توسط اشخاص یا سازمان های دیگر جلوگیری می کند.
IDF توسط هیات مدیره ای اداره می شود که با رای اعضای بنیاد انتخاب شده اند و شامل مدیری است که موظف به برنامه ریزی و هماهنگ سازی فعالیت هاست. هر سازمان علاقه مندی از سرتاسر دنیا امکان عضویت در بنیاد را دارد. IDF جلسات سالانه ای در ارتباط با موضوعات DOI برگزار می کند.
عاملین ثبت نام، که توسط IDF مشخص می شوند، مسئول خدمات رسانی به اعضا می باشند. از جمله فعالیت های این عاملین میتوان به اختصاص دادن پیشوندهای DOI، ثبت اسامی DOI، و ارائه ی زیرساخت های مورد نیاز برای مدیریت فراداده ها اشاره کرد. همچنین از عاملین ثبت نام انتظار می رود که استفاده ی عمومی از سیستم DOI را افزایش دهند، با بنیاد در زمینه ی بهبود سیستم همکاری نمایند، و به کاربرهای گروهی از طرف بنیاد خدمات مطلوب ارائه کنند. لیست عاملین ثبت نام توسط بیاد در دسترس همگان قرار میگیرد.
معمولا عاملین ثبت نام برای اختصاص اسامی DOI مبلغی دریافت می کنند که بخشی از آن صرف حمایت از بنیاد می شود. سیستم DOI به صورت کلی بر پایه ی غیرانتفاعی عمل می کند.
استانداردسازی
سیستم DOI یک استادارد بین المللی است که توسط سازمان بین المللی استاندارد سازی (International Organization for Standardization) یا همان ISO ساخته شده است. پیشنویس نهایی این استاندارد (ISO/DIS 26324) در 15 نوامبر سال 2010 با کسب 100% آراء به تصویب رسید و در 23 آوریل سال 2012 منتشر شد.
لازم به ذکر است که DOI یک URI ثبت شده است (IETF RFC 4452) و info:doi/ نام مکان مختص با آن است. سینتکس DOI نیز یک استاندارد NISO است که برای اولین بار در سال 2000 تحت نام ANSI/NISO Z39.84-2005 Syntax برای DOI به ثبت رسید.