شیوه‌های استناددهی
چرا استناد بدهیم؟
ضروری است که استنادها به صورتی منظم و استاندارد که شیوه استناد (Bibliographic Styles) نامیده می‌شوند مرتب گردند. شیوه‌های استناد رویکردهای استانداردی برای استناد به منابعی هستند که مؤلف در تدوین اثر خود از آن‌ها بهره گرفته است. این شیوه‌ها راهکارهایی را برای استناد درون‌متن و برون‌متن (اطلاعات تکمیلی در ﺧﺼﻮص ﻫﺮ ﻳک از استنادهای متنی در ﺑﺨﺶ پایانی با عنوان ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ذکر می‌شود) ارائه می‌دهند. شیوه‌های استناد قوانینی برای حروف‌چینی، املاء، استفاده از حروف درشت و کوچک، نقطه‌گذاری و مواردی از این دست هستند. اغلب شیوه‌های استناد مبتنی بر مقتضیات رشته‌ای تدوین‌شده‌اند، برای مثال شیوه انجمن روان‌شناسان آمریکا(APA) برای آثار حوزه علوم اجتماعی و رفتاری و شیوه ونکوور برای استفاده در علوم پزشکی شکل‌گرفته‌اند. از سوی دیگر در شیوه‌های مختلف علوم از شیوه‌های استناددهی مختلفی استفاده می‌شود. برای بررسی دقیق‌تر استناددهی و شیوه‌های موجود به تاریخچه استناد در جهان اسلام، جهان غرب و ایران اشاره می‌شود:
استناد در جهان اسلام
در جهان اسلام پیشینه استناد ریشه در روایت دارد. در دوره جاهلیت راویانی بوده‌اند که اشعار شعرا را حفظ می‌کردند و بر مردم می‌خواندند. پس از ظهور اسلام در قرن اول هجری حوزه‌ای که این امر را به طور جدی مورد ملاحظه قرار داده، علم‌الحدیث است. به سبب نقش حساسی که حدیث در انعکاس سخن معصوم دارد، اِسناد هر حدیث به زنجیره ناقلان (سلسله سند) عنصر اساسی تشخیص صحت و اعتبار احادیث شمرده می‌شود. این علم با گذشت زمان چنان وسعت یافت که تبدیل به حوزه‌ای مستقل شد و کم‌وبیش با همین تعبیر امروزی استناد به کار می‌رفت. شهید ثانی "سند" را آنچه مورد اِسناد قرارگرفته یا زنجیره ناقلان می‌داند و "متن"، بنا به تعبیر ابن‌جماعه، بیا است که آخرین راوی ارائه می‌کند. در حوزه حدیث، متنی که بر مبنای نام افراد مورد استناد تدوین می‌شد "مُسنَد" نام داشت.
از سوی دیگر با آغاز و شکوفایی تمدن اسلامی، فرایند تدوین و تصنیف کتاب بر منحنی رشد قرار گرفت. یکی از رهاوردهای دیگر اسلام در این دوره، حلقه‌های درس بود که در آن عالمان به تدوین و تألیف و طالبان به تعلم و تحصیل مبادرت می‌کردند. اسلوب آموزشی در این حلقه‌های درس، روایت مدار و اساس آن مبتنی بر اخذ مستقیم علم از استاد بود. در واقع این‌گونه روایت که از آن به روایت علمی تعبیر کرده‌اند از حلقه‌های درس آغاز و به فرایند استناد در صفحات کتاب منتهی شد. بدین ترتیب که بسیاری از مؤلفان، در این دوره از طریقه استناد در تألیفاتشان پیروی کردند. استناد به این معنی که مؤلف آراء اقوال و اخباری را در کتاب خود می‌آورد به گویندگان آن‌ها، اساتید و شیوخش، نسبت دهد و راویان را برشمرد. در تألیفات همه رشته‌های علوم و ادبیات اسلامی اعم از تفسیر، حدیث، لغت، ادب، تاریخ و غیره معمول بوده است. (حری،۱۳۸۵،ص ۱۳-۱۴)
استناد در غرب
سابقه استناد در غرب به قرون هجدهم و نوزدهم بازمی‌گردد. در واقع، پایه و اساس استفاده از استنادها در علوم مختلف گزارش‌های استنادی در حوزه حقوق بود. در انگلستان، گزارش‌های حقوقی مشتمل بر عناوین موارد حقوقی استناد شده با نام "گزارش ریموند" در سال ۱۷۴۳و "گزارش داگلاس" در سال ۱۷۸۳انتشار یافت. متون مختلفی نیز در زمینه استنادهای حقوقی در طول قرن نوزدهم چاپ شد که از معروف‌ترین آن‌ها استنادهای شپرد است که در سال ۱۸۷۳در حوزه حقوق امریکا انتشار یافت. در سال ۱۹۴۹، شخصی به نام جوت، کتابدار کتابخانه اسمیت سونیون، شماری از استنادهای پایان کتاب‌هایی در زمینه شیمی، حقوق، و انسان‌شناسی را سیاهه کرد.
در سال ۱۹۵۳، ویلیام سی آدیر، معاون پیشین مؤسسه تهیه‌کننده "استنادهای شپرد"، در نامه‌ای به اوژن گارفیلد پیشنهاد به‌کارگیری استنادهای نوشته‌های علمی را به وی ارائه داد. گارفیلد در آن سال‌ها در طرح اولش در زمینه تهیه نمایه‌های پزشکی کتابخانه پزشکی جان هاپکینز فعالیت می‌کرد. به دنبال این پیشنهاد، گارفیلد پی‌برد که تقریباً هر جمله‌ای در مقالات مروری بر پایه استنادی به آثار پیشین است که می‌توان آن‌ها را به منزله مجموعه‌ای از عناصر نمایه‌سازی در نظر گرفت.
گارفیلد در سال طی مقاله‌ای در نشریه علوم، فکر ایجاد نمایه استنادی علوم را عرضه کرد. در سال۱۹۵۶، وی مؤسسه‌ای به نام دکومانتاسیون تأسیس کرد که پس از مدتی کوتاه به مؤسسه اطلاعات علمی تغییر نام داد. در سال ۱۹۶۱، نخستین ویرایش رسمی "نمایه‌نامه استنادی علوم" منتشر گردید و در سال ۱۹۷۳، نمایه‌نامه استنادی علوم اجتماعی پدید آمد و از سال ۱۹۸۹فرایند کاوش در این نمایه‌نامه از طریق پایگاه اطلاعاتی دیالوگ امکان‌پذیر شد، در حال حاضر نیز هم به شکل چاپی و هم رایانه‌ای (به صورت پیوسته و صفحه فشرده) در دسترس است. (حری،۱۳۸۵،ص ۱۳-۱۸)
استناد در زبان فارسی
روش‌هایی برای استناددهی به منابع فارسی ارائه شده است که بیشتر شامل مقالات دایرة‌المعارفی، مقالات مجلات و پایان‌نامه‌هاست. با این وجود برای استناد به آثار انگلیسی، تعداد کمی شیوه‌نامه‌های روزآمد و هم‌خوان با مراجع معتبر جهانی به زبان فارسی وجود دارند. کمبود چنین شیوه‌هایی باعث شده است که ناشران و نشریه‌های علمی مختلف، روش‌هایی متنوع را که گاه روش استناد به انواع منابع را نیز در برندارند، ملاک کار خود قرار دهند. بدین ترتیب علاوه بر دشوار شدن کار نویسندگان و ویراستاران برای پیروی از الگوهای گوناگون در آثار فارسی، امکان سرگشتگی آن‌ها در استناد به انواع منابع نیز وجود خواهد داشت. وجود تنوع در این الگوها تحلیل استنادی را هم به عنوان یکی از روش‌های تحلیل اطلاعات دشوار می‌سازد. از همین رو وجود شیوه‌هایی جامع بر پایه روش‌های پذیرفته‌شده در مجامع علمی معتبر ضروری می‌نماید که راهنمای استناد به منابع اطلاعات فارسی و انگلیسی و قابل استفاده برای پدیدآورندگان فارسی‌زبان باشد. بدین ترتیب ناشران گوناگون نیز می‌توانند با اطمینان خاطر، شیوه‌نامه‌ای متناسب با نیازهای خود را از میان آثار موجود برگزینند.
ایجاد شیوه‌نامه‌های استاندارد نوین بر اساس معیارهای زبان فارسی یکی از ضرورت‌های پیش روی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی ایران است که باید با توجه به نیاز محققان و پژوهشگران فارسی‌زبان تدوین شود.
نوع شیوهنامهها براساس درون متن و برون متن:
شیوه‌های استناددهی از نظر نوع استناددهی درون متن و برون متن به پنج بخش تقسیم می‌شود. مطابق آمار تقسیم‌بندی بیشترین شیوه استناددهی برای نوع شمارشی و کمترین تعداد برای حالت لیبل است.
• نویسنده : شامل ۳شیوه
• نویسنده تاریخ: شامل ۳۰۴۴ شیوه
• Label : شامل ۲شیوه.( بیشتر در زبان آلمانی استفاده شده است)
• یادداشت(Note): شامل ۲۰۵ شیوه
• شمارشی (Numeric): شامل ۳۸۴۱ شیوه
نوع شیوه نامه و رشته‌ها به تفکیک موضوع:
شیوه‌های استناددهی بر اساس نوع و همچنین رشته‌های تحصیلی در ایران بر اساس لیست مصوب وزارت علوم و فناوری اطلاعات تقسیم بندی شده است.
معرفی برخی از شیوه‌های استاندارد بین‌المللی استناددهی:
شیوه‌نامه انجمن روانشناسی آمریکا (APA)
شیوه‌نامه شیکاگو
شیوه‌نامه ونکوور
شیوه‌نامه انجمن روانشناسی آمریکا (APA)
شیوه‌نامه «ای. پی. ای» یکی از مهم‌ترین شیوهنامهها در نظام‌های استنادی نویسنده –تاریخ است. نخستین بار این شیوه‌نامه در سال ۱۹۲۹به عنوان مقاله‌ای در «Psychological Bulletin» منتشر شد. این مقاله حاصل نشستی بود که در سال ۱۹۲۸برای رسیدن به شکل واحدی در استناد به دست‌نوشته‌ها و آماده‌سازی آن‌ها برای انتشار برگزار شد. در سال ۱۹۲۵این شیوه‌نامه به صورت مستقل با عنوان « Publication Manual» منتشر گردید. پنجمین ویرایش این شیوه‌نامه در سال ۲۰۰۱منتشر شده است و در استناد به نوشته‌های علمی به ویژه در حوزه‌های علوم اجتماعی استفاده می‌شود.
مثال:
کتاب با یک نویسنده: فرشاد، مهدی(۱۳۶۴). ساختمان‌های پوسته‌ای. شیراز: دانشگاه شیراز.
فصلی از یک کتاب: نوروزی چاکلی، عبدالرضا(۱۳۸۴).جامعه اطلاعاتی و جهانی شدن. محسن حاجی زین العابدینی(ویراستار)، مجموعه مقالات همایش‌های انجمن کتابداری و اطلاع رساتی ایران(ص۱۲۱-۱۵۳). تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
شیوه‌نامه شیکاگو
این روش قدمتی یک صد ساله دارد و پانزدهمین ویرایش آن در سال ۲۰۰۳ مورد بازبینی قرار گرفت این روش به تفصیل به معرفی نظام‌های استناد پرداخته و علاوه بر قواعد کلی شیوه استناد به انواع منابع را ارائه کرده است. در این روش کتاب‌ها، مقاله‌ها و دیگر منابع اطلاعاتی در پایان پژوهش به صورت زیر معرفی می‌شوند:
نویسنده (یا ویراستار، گردآورنده، یا مترجمی که به جای نویسنده قرار می‌گیرد)، تاریخ انتشار اثر، عنوان (و معمولاً عنوان فرعی که گاهی نیز حذف می‌شود). برای کتاب‌ها، محل نشر و ناشر؛ و برای مقاله‌ها نام نشریه علمی، شماره جلد یا دوره، شماره (های) صفحه، و اغلب شماره نسخه نیز اضافه می‌شود. برای مواد اطلاعاتی‌ای به جز منابع چاپی مانند آثار الکترونیکی یا مواد دیداری- شنیداری، رسانه‌ای که اثر با آن ارائه شده است نیز ذکر می‌شود. برای آثار پیوسته، اطلاعات بازیابی شامل «یو.آر.ال» و در صورت لزوم تاریخ دسترسی هم ارائه می‌شوند.
مثال:
کتاب با یک نویسنده: فرشاد، مهدی. ۱۳۶۴. ساختمان‌های پوسته‌ای. شیراز: دانشگاه شیراز.
فصلی از یک کتاب: نوروزی چاکلی، عبدالرضا. ۱۳۸۴. جامعه اطلاعاتی و جهانی شدن. در مجموعه مقالات همایش‌های انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، ویراستار محسن حاجی زین العابدینی، ۱۲۱-۱۵۳. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
کتاب الکترونیک: لامبرت، جیل. بی‌تا. انتخاب منابع اطلاعاتی. ترجمه مهری صدیقی. ۱۳۸۰. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
مقاله با یک نویسنده: بنی اسدی، نازنین. ۱۳۸۳. مدیریت مشارکتی معلمان و ارتباط آن با رفتار جامعه مدنی دانش‌آموزان. مجله روانشناسی و علوم تربیتی ۳۴(۲): ۶۵-۹۶.
پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها:فلاحی، داود. ۱۳۸۰. بررسی مهریه، حدود و احکام آن در فقه امامیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.
شیوه‌نامه ونکور
در ﺳﺎل ۱۹۷۸ ﮔﺮوه ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﺳﺮدﺑﯿﺮان ﻧﺸﺮﯾﺎت ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ در وﻧﮑﻮور ﺑﺮﯾﺘﯿﺶ ﮐﻠﻤﺒﯿﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧـﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻠﯽ ﻧﮕﺎرﺷﯽ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﻻت ارﺳﺎﻟﯽ به نشریاتشان ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﮔﺮوه، ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﮔﺮوه وﻧﮑـﻮور ﻧﺎﻣﯿـﺪه می‌شد ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﮐﻤﯿﺘﻪ بین‌المللی وﯾﺮاﺳﺘﺎران ﻧﺸﺮﯾﺎت زﯾﺴﺖ ﭘﺰﺷﮑﯽ (ICMJE) را ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ. اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮏﺑﺎر ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﻠﺴﻪ می‌دهد و وﻇﯿﻔﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮی شیوه‌نامه وﻧﮑﻮور را بر عهده دارد.
ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻨﺎد وﻧﮑﻮور، ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺗﻮاﻟﯽ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ. ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ ﺑﺮای اﺳـﺘﻨﺎد در ﻣـﺘﻦ اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ به ترتیب اﺳﺘﻨﺎد، ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻋﺪاد، در داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ، ﯾﺎ ﮐﺮوﺷﻪ، ﯾﺎ به صورت پانویس ﺷﻤﺎرهﮔﺬاری ﺷﻮﻧﺪ. ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﻤﺎره اﺧﺘﺼﺎص می‌یابد، آن ﻫﻢ در اوﻟﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻨﺎد ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد. از ﻫﻤـﯿﻦ ﺷﻤﺎره در اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎی ﻣﮑﺮر به آن ﻣﻨﺒﻊ، ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻣﮑﺎن ﺑﻌﺪی اﺳﺘﻨﺎد، اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻠﯽ درﺑﺎره ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻋﺪاد اﺳﺘﻨﺎد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﺪاد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﻋﻼﺋﻢ ﺳﺠﺎوﻧﺪی ﻣﺜﻞ ﻧﻘﻄـﻪﻫـﺎ و وﯾﺮﮔـﻮلﻫـﺎ و ﻗﺒﻞ از دوﻧﻘﻄﻪﻫﺎ و نقطه ویرگول‌ها ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ.
مثال:
کتاب با یک نویسنده: عزیزی فریدون. علت شناسی صرع کودکان. ویرایش ۳. تهران: کوکب، ۱۳۸۲.
مقاله با یک نویسنده: مشیری فرهاد، دلیری اردوان. باکتریولوژی سپتی سمی نوزادان و تعیین مقاومت دارویی آن‌ها نسبت به آنتی بیوتیک‌ها. ارولوژی ۱۳۸۱، ۱۰(۳): ۵۲-۴۸.
پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها: شاهبداغی اعظم. مطالعه وضعیت استناد در نشریات مورد تأیید وزارت علوم تحقیقات و فناوری و کمیسیون نشریات علوم پزشکی کشور در سال ۱۳۸۰ [پایان‌نامه]. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۲.
منابع:
۱. حری، عباس. (۱۳۸۵). آیین نگارش علمی. تهران: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور.
۲. حری، عباس، و شاهبداغی، اعظم. (۱۳۸۵). شیوه‌های استناد در نگارش‌های علمی رهنمودهای بین‌المللی. انتشارات دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ.
۳. علیدوستی، سیروس. (۱۳۸۵). شیوه‌نامه ایران : راهنمای استناد به منابع اطلاعات فارسی و انگلیسی. تهران: پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران.